پس از کودتای اسفند ماه سال 1299 خورشیدی رضاشاه و تقسیم مناطق مختلف کشور به ولایات منظم و یکپارچه (که امروزه از آنها بعنوان استان یاد می شود) شهر ارومیه بعنوان بخشی از ولایت آذربایجان محسوب می شد که حکام (فرمانداران) آن توسط والی آذربایجان مستقر در تبریز انتخاب و به ارومیه اعزام می شد. افرادی همچون سردار سطوت بهادری، حاج میرزا آقابلوری، امیرمحتشم آراسته و علی آقامیرپنج  در این مقطع به حکومت ارومیه منصوب شدند.

در سال 1311 خورشیدی، ارومیه و 5 شهر از توابع آن شامل خوی، شاپور (سلماس)، سلدوز (نقده)، ساوجبلاغ (مهاباد) و ماکو در تقسیمات کشوری و سیاسی، از تبریز منفک شده و بصورت یک استان مستقل رسمیت یافت که از آن زمان به بعد در مورد استاندارن آذربایجان باختری، در پایتخت تصمیم گیری  شد.

1. محمد ساعد مراغه ای

 اولین استاندار تاریخ آذربایجان غربی «محمد ساعد مراغه ای» بود که از سال 1311 تا 1312 خورشیدی این سمت را عهده دار بود و بعدها به جهت نزدیکی اش با رضاشاه به دربار پهلوی راه یافت و لقب ساعدالوزرا گرفت.

2. مظفرخان اعلم

مظفرخان اعلم او که در سال 1298 هم فرمانده قشون آذربایجان و هم والی تبریز و ارومیه بود و به جهت غلبه بر قوای سمیتکو و یاغیان کرد و فتح شهر سلماس، به «سردار انتصار» ملقب گشته بود و نزد مردم آذربایجان محبوبیت فراوانی داشت. وی فردی فرهنگ دوست بود از این رو دو دبستان بنام های (نوید فتح) که بعدها به مظفریه شهرت یافت و دیگری مخصوص دختران بنام (دوشیزگان) تأسیس کرد. وی از سال 1312 تا سال 1313 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

3. عامری

عامری وی مدت کوتاهی بعد از سردار انتصار در سال 1313 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

4. فرخ

فرخ همزمان با استانداری فرخ، سرلشکر شاه بختی نیز فرمانده لشکر ارومیه بود که داستان رقابت سخت و چشم و همچشمی های این دو در تاریخ شهر ارومیه معروف است. فرخ از سال 1313 تا سال 1314 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

5. عبدالله مستوفی

عبدالله مستوفی را شاید بتوان نامحبوب ترین و حتی منفورترین استاندار تاریخ آذربایجان غربی محسوب کرد. بدسلیقگی، بددهنی، توهین به آداب و رسوم و زبان مردم آذربایجان و جریحه دار کردن احساسات آنها با زشت گویی و لحن ناهنجار از مواردی است که در کارنامه این استاندار بی نزاکت ثبت شده است. عبدالرحمن فرامرزی مدیر وقت آن سالهای روزنامه کیهان در مقاله ای به برخی اقدامات مستوفی در آن زمان اشاره کرده و عملکرد او را مایه یأس مردم از حکومت شاه عنوان نموده است. وی از سال 1314 تا سال 1315 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

6. ادیب السلطنه سمیعی ( 1316-1315 ) 

ادیب السلطنه سمیعی که فردی اهل دانش و فرهنگ بود، برای اصلاح ذهنیت مردم آذربایجان باختری نسبت به شاه، بمدت یکسال بعنوان استاندار عازم ارومیه شد. وی از سال 1315 تا سال 1316 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

7. مظفر اعلم سردار انتصار

مظفر اعلم سردار انتصار که در بین سالهای 1312 و 1313 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود، از آنجا که مردم ارومیه خاطره خوبی از سردار در ذهن داشتند، وی برای دومین بار در بین سالهای 1316 تا 1318 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی شد.

8. حسین خان مستشاری

حسین خان مستشاری که در سال 1298 خورشیدی (همزمان با حکومت سردار انتصار در کل آذربایجان) رئیس اداره فرهنگ و معارف رضائیه بود و سابقه معلمی داشت به جهت روابط نزدیکش با سردار انتصار، خدمات و فعالیت های فرهنگی و آموزشی بسیاری را با کمک سردار در این شهر پایه گذاری کرده بود. مدارسی که در دوران شادروان مستشاری تأسیس شد، در حقیقت اولین آموزشگاههای منسجم و مدرن ارومیه محسوب می شوند که علاوه بر دبستانهای مظفریه و دوشیزگان که قبلا ذکر شد، مدرسه نوید دانش نیز در دو مقطع دبستان و دبیرستان راه اندازی شد که بعدها به مدرسه احمدیه معروف شد که هنوز هم با نام دبستان 22 بهمن در خیابان امام فعلی در حال فعالیت است. آموزشگاههای دیگری همچون شاهدخت (لعیا)،  دبستانملی ناموس (ساختمان قبلی ناحیه یک ارومیه روبروی دارایی) ، صائب (کشاورزی) و شش کلاسه مختلط در این دوره ساخته شده اند. حسین خان مستشاری از سال 1318 تا سال 1320 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

9. اردلان

اردلان آخرین استاندار زمان پهلوی اول محسوب می شود چرا که در شهریور همان سال و با حمله متفقین (انگلیس) به ایران رضاشاه از سلطنت خلع و تبعید گردید. وی در سال 1320 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

10. تیمسار سرتیپ کوپال

بعد از اشغال ایران امورات ارتش بدست انگلیسی ها افتاد و برای نقاط مختلف کشور استانداران نظامی منصوب کردند برای آذربایجانغربی نیز تیمسار سرتیپ کوپال انتخاب شد. وی از سال 1320 تا سال 1321 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

11. دکتر امین الملک مرزبان

دکتر امین الملک مرزبان استاندار زمان اشغال خوانده می شود فردی که تحصیلکرده فرانسه بود و همسری یونانی داشت. در دوران استانداری مرزبان شورش و غارتگری اکراد یاغی مسلح از سر گرفته شده و به حدی رسیده بود که حتی آبادیهای اطراف ارومیه را اشغال کرده و محاصره نموده بودند و اگرچه مرزبان بعنوان استاندار در این شهر سکونت داشت اما کاری از دستش برنمی آمد و برای هر اقدام کوچکی می بایست موافقت مقامات اشغالگر خارجی و نمایندگان کنسولی آنها را جلب می کرد به همین خاطر مردم ستمدیده ارومیه از فرط استیصال و از روی ناچاری روز بیستم تیرماه 1323 خورشیدی به کاخ استانداری هجوم برده و استاندار را در دفترش به باد کتک گرفتند که با دخالت نیروهای نظامی، مردم عصبانی تر و ناراحت تر از قبل متفرق شده و با سردادن شعار خواستار استعفای مرزبان می شوند. به این ترتیب نام وی بعنوان اولین استاندار مستعفی آذربایجان غربی در تاریخ ثبت می شود.

در دوران استانداری امین الملک مرزبان، سرلشکر احمد زنگنه (نام قدیم خیابان کاشانی فعلی) که آن موقع درجه سرهنگی داشت بجای سرهنگ نوتاش به سمت فرمانده تیپ ارومیه منصوب شد تا با کمک سرگرد هدایت الله مافی (یکی از خیابانهای ارومیه بنام اوست) اشرار کرد مسلح را سرکوب کند؛ هر چند توفیق چندانی در این کار کسب نکرد اما بخاطر تلاشش نزد مردم محبوبیت یافت. دکتر امین الملک مرزبان از سال 1321 تا سال 1323 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

12. سرلشکر علی اکبر درخشانی

به جرأت می توان گفت دوران استانداری سرلشکر علی اکبر درخشانی بحرانی ترین دوره تاریخ استان آذربایجان غربی است. غائله طغیان اشرار کرد ارومیه سبب شد که علی اکبر درخشانی فرزند سرهنگ علی نقی خان کنگرلو (از خانواده های اصیل ارومیه) به پیشنهاد سرلشکر رزم آرا رئیس وقت ستاد ارتش بعنوان استاندار استان چهارم (آذربایجان غربی) انتخاب شود.

در آن زمان روسای قبایل و عشایر کرد هر یک در منطقه ای از ارومیه حکومتی براه انداخته بودند، عمرخان شریفی رئیس ایل شکاک در صومای برادوست و روستاهای اطراف از جمله قره باغ، رشیدبیگ جهانگیری در محال ترگور مرگور و دشت، زروبیگ بهادری در بالانج و مناطق جنوبی ارومیه و طاها هرکی در محال دول، داش آغل و رشکان اقدام به غارت و باجگیری می کردند.

سرلشکر علی اکبر درخشانی در خاطرات خود می نویسد: «وقتی بعنوان استاندار وارد ارومیه شد دکتر مرزبان (استاندار قبلی) و همسرش کاملاً آماده رفتن بودند و مثل آنکه از قفسی آزاد شده باشند بدون درنگ با اتومبیل استانداری راه تبریز را در پیش گرفتند.

پس از سرکوب اکراد مسلح و برقراری امنیت نسبی در ارومیه، غائله پیشه وری پیش آمد و حکومت خودمختار محلی تحت عنوان «فرقه دموکرات آذربایجان» با حمایت های روس ها اعلام موجودیت کرد که در اثر آن استانهای آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، زنجان و حتی بخشی از قزوین به اشغال دموکراتها درآمد و بدین ترتیب دوران پرفراز و نشیب استانداری سرلشکر درخشانی که از 25 تیر 1323 آغاز شده بود در 21 آذرماه 1324 به پایان رسید، اما در بازگشت به تهران بر اثر توطئه عده ای، به علت خیانت و همکاری با دموکراتها به 15 سال زندان محکوم شد که پس از سه سال به دستور شاه آزاد شد ولی از ارتش اخراج گردید و سالها بعد سرانجام در 7 فروردین 1357 بدلیل فعالیت های سیاسی علیه رژیم توسط ساواک دستگیر شد و همان شب در اثر شکنجه زیاد درگذشت.

* در مدت حکومت دموکراتها (1325- 1324) دکتر سلام الله جاوید از سوی جعفر پیشه وری بعنوان استاندار آذربایجان منصوب شده بود و برای ارومیه فرماندارانی همچون پنبه ای، شاهین و نظام الدوله  از تبریز به ارومیه اعزام شدند.

* بعد از برچیده شدن حکومت دموکراتها در سال 1325 خورشیدی، آذربایجان غربی بار دیگر تابع تبریز شده و تا سال 1333 خورشیدی استاندار نداشت و فرماندارانی همچون شبدیز، شایان و فهیمی در این مدت 8  ساله به ارومیه اعزام می شدند.

13. علی اکبر ملکی

علی اکبر ملکی بعد از آنکه استان آذربایجانغربی دوباره در سال 1333 خورشیدی از آذربایجان شرقی منفک شد به عنوان استاندار آذربایجانغربی انتخاب شد. دانشکده کشاورزی ارومیه و مرکز بهداشت صحیه این شهر در دوران استانداری ملکی احداث گردید. وی از سال 1334 تا سال 1339 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

14. شاپور میهن

شاپور میهن در سال 1339 خورشیدی به عنوان استاندار آذربایجانغربی انتخاب شد. سیلوی ارومیه در دوران وی ساخته شد و مراحل ساخت تصفیه خانه آب این شهر نیز به اتمام رسید. شاپور میهن از سال 1339 تا سال 1342 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

15. غلام حسین دیلمی

غلام حسین دیلمی در سال 1342 خورشیدی بعنوان استاندار آذربایجانغربی انتخاب شد. لوله کشی آب مشروب به مناطق مرکزی و داخلی ارومیه در این دوره انجام شد که چنین طرح عمرانی مهم و بزرگ در شرایط خاص آن زمان و در مدت کمتر از دو سال عملکرد ارزشمندی به شمار می رود. وی از سال 1342 تا سال 1344 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

16. ابراهیم همایونفر

ابراهیم همایونفر در سال 1344 خورشیدی به عنوان استاندار آذربایجانغربی انتخاب شد. ارومیه در زمان استانداری مهندس همایونفر اندک اندک تلاش می کرد بعنوان یک شهر توریستی و تفریحی شناخته شود و دقیقاً از همان زمان بود که ارومیه به «پاریس ایران» شهرت یافت. رونق مراکز فساد و خوشگذرانی، ساخت کارخانه مشروب سازی پاکدیس، احداث پلاژهای ساحلی گلمانخانه در ساحل دریاچه ارومیه و ساخت موزه ارومیه از دستاوردهای همایونفر در این دوران بود. مهندس ابراهیم همایونفر از سال 1344 تا سال 1346 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

17. غلام حسین کیانپور

غلام حسین کیانپور نیز در سال 1346 خورشیدی به عنوان استاندار آذربایجانغربی انتخاب شد. در دوران استانداری وی نیز سعی شد براساس اهدافی که از دربار تعیین می شد ارومیه هرچه زودتر ظاهری توریستی بخود بگیرد. افتتاح کاخ جوانان، فرودگاه ارومیه، شرکت اتوبوسرانی ارومیه، خانه جوانان شیرو خورشید، باغ های کودک و کتابخانه کودکان (پارک شهرچایی) از اقدامات کیانپور محسوب می شود. غلام حسین کیانپور از سال 1346 تا سال 1350 خورشیدی استاندار آذربایجانغربی بود.

18. عبدالعلی دهستانی

عبدالعلی دهستانی که از نزدیکترین افراد یه محمدرضا پهلوی بود و از اعضای مطرح شورای مرکزی حزب رستاخیز ایران به شمار می رفت. در سال 1350 خورشیدی به عنوان استاندار آذربایجانغربی انتخاب شد و تا مهر ماه سال 1357 خورشیدی در این سمت بود.

19. تیمسار کریم ورهرام

تیمسار کریم ورهرام که آخرین استاندار قبل از انقلاب است و تا یک روز مانده به ۲۲ بهمن همچنان در ارومیه بود. در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، ورهرام که از مدتها قبل فرماندهی لشکر ارومیه را برعهده داشت با توجه به شرایط خاص آن زمان با حفظ سمت در مورخه 04/07/1357 بعنوان استاندار نظامی آذربایجان غربی منصوب شد و تا تاریخ 21/11/1357 در این سمت باقی ماند. وی پس از انقلاب مانند دیگر سران رژیم سابق به خارج فرار کرد و زیر نظر شاپور بختیار در فرانسه در قالب شورای سلطنت طلبان ایران فعالیت های بسیاری را برعلیه انقلاب اسلامی انجام داد و سالها بعد در سال ۱۳۷۰ در پاریس درگذشت.

ادامه مطلب در بخش دوم